حسین بن ابراهیم همدانی جورقانیجُورَقانی، ابوعبداللّه‌حسین‌بن ابراهیم همدانی، عالم و محدّث قرن ششم می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - منبع اصلی برای شناخت جوزقانی ۳ - پدر جورقانی ۴ - محل زندگی جورقانی ۵ - مهم‌ترین شیخ روایت جورقانی ۶ - مشایخ روایت جورقانی ۷ - شاگردان جورقانی ۸ - مذهب جورقانی ۹ - تاریخ وفات جورقانی ۱۰ - مهم‌ترین کتاب جورقانی ۱۱ - نام های دیگر الاباطیل جورقانی ۱۲ - قسمت های مختلف الاباطیل ۱۳ - روش جورقانی در نقل احادیث ۱۴ - تقسیم بندی کتاب الاباطیل از حیث محتوا ۱۵ - اطلاعات جورقانی در باره کرامیه و فرقه‌های آن ۱۶ - مبنای جورقانی در رد یا تضعیف احادیث ۱۷ - اعتماد جورقانی به صحیحین ۱۸ - تأثیر پذیری جورقانی از ابن حبان ۱۹ - کتاب الاباطیل محل توجه علما ۲۰ - استفاده ابن جوزی از کتاب جورقانی ۲۱ - جرح ابن عراق از جورقانی ۲۲ - نظر ابن حجر عسقلانی در مورد جوزقانی ۲۳ - نظر سیوطی در مورد جوزقانی ۲۴ - بهره جستن ابن ملقن از کتاب باطیل ۲۵ - مصحح کتاب الاباطیل ۲۶ - تلخیص کتاب الاباطیل جوزقانی ۲۷ - نسبت کتاب التکلیف به جورقانی ۲۸ - فهرست منابع ۲۹ - پانویس ۳۰ - منبع ۱ - ضبط صحیح نام جورقانیدر بعضی منابع نام او جوزَقانی، [۱]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، فتح المغیث شرح الفیه الحدیث، ج ۱، ص ۲۷۸، چاپ صلاح محمد محمد عویضه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
[۲]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۴، ص ۱۳۶.
جوزَقی [۳]
محمد بن جعفر کتانی، الرساله المستطرفه لبیان مشهور کتب السنه المشرفه، ج۱، ص ۱۲۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
و جوزجانی ضبط شده [۴]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۶۶ـ۷۰، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
که جملگی تصحیف جُوْرَقان است. [۵]
سمعانی، الانساب، ج۲، ص ۱۱۴.
۲ - منبع اصلی برای شناخت جوزقانیبیشتر آگاهی ما درباره وی، بر اساس مطالبی است که خود او در کتاب الْاَباطیل و الْمَناکیر آورده است. ۳ - پدر جورقانیپدر او، ابراهیم بن حسین، از علما و محدّثان بوده و جورقانی در الاباطیل چهارده بار از او حدیث نقل شده است. [۶]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص۳۰، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۴ - محل زندگی جورقانیاز اشاراتی در الاباطیل می‌توان نتیجه گرفت که جورقانی بیشتر عمر خود را در همدان به‌سر برده است. [۷]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۳۲، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
صفدی [۸]
صفدی، ج ۱۲، ص ۳۱۶.
از ورود او به بغداد و حدیث نقل کردنش در این شهر سخن گفته است.۵ - مهم‌ترین شیخ روایت جورقانیدونی، بر اساس نقل‌قولهای متعدد جورقانی از وی، مهم‌ترین شیخ روایت جورقانی بوده است. [۹]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۴۵، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۶ - مشایخ روایت جورقانیبهجز دونی، سایر شیوخ جورقانی ابوالفضل محمدبن طاهر مَقْدِسی (متوفی ۵۰۷)، عبدالملک بن علی بصری و حمد بن نصر اَعْمَش بوده‌اند. [۱۰]
ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، ج ۲، ص ۱۸۵، چاپ عبدالقیوم عبدرب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۱۱]
ذهبی، ج۲۰، ص ۱۷۸.
[۱۲]
جورقانی، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۳۵، مقدمه فریوائی، ص ۳۹، جورقانی، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۴۱، حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۱۳]
جورقانی، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۳۵، مقدمه فریوائی، ص ۳۹، جورقانی، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۴۱، حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فریوائی [۱۴]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص۳۲ـ۴۵، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فهرست کامل شیوخ جورقانی را از کتاب الاباطیل استخراج کرده است.۷ - شاگردان جورقانیاز شاگردان جورقانی، نام خواهرزاده‌اش نجیب بن غانِم (راوی کتاب الاباطیل)، [[|عبدالرزاق جیلی]] ، [۱۵]
ذهبی، ج۲۰، ص ۱۷۸.
ابوالقاسم ابراهیم بن محمد طَیبی/ ضَبّی و ابن‌شافع جیلی در منابع آمده است. [۱۶]
ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، ج ۲، ص ۱۸۵، چاپ عبدالقیوم عبدرب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
ذهبی، ج۲۰، ص ۱۷۸؛. [۱۷]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۳۵، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۱۸]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۳۹، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۱۹]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۴۱، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فریوائی [۲۰]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص۳۲ـ۴۵، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فهرست کامل شیوخ جورقانی را از کتاب الاباطیل استخراج کرده است.۸ - مذهب جورقانیدر باره مذهب او اختلاف‌نظر وجود دارد؛ بغدادی [۲۱]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، ستون ۳۱۳، در حاجی‌خلیفه، ج ۵.
او را حنفی دانسته، اما باتوجه به ذکر روایاتی در ذمّ قیاس و رأی در کتاب الاباطیل [۲۲]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، ص ۱۰۵ـ ۱۱۴، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
و جرح ابوحنیفه [۲۳]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۲، ص ۱۱۱، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۲۴]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۲، ص۱۷۱، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
و نقل روایاتی در ستایش از شافعی ، [۲۵]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، ص ۲۸۳ـ۲۹۰، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
می‌توان او را محدّثی شافعی با گرایش به اهل حدیث دانست.۹ - تاریخ وفات جورقانیاو در ۱۶ رجب ۵۴۳ درگذشته است. [۲۶]
ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، ج ۲، ص ۱۸۵، چاپ عبدالقیوم عبدرب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۲۷]
ذهبی، ج ۲۰، ص ۱۷۸.
۱۰ - مهم‌ترین کتاب جورقانیکتاب مهم و موجود جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر است. ۱۱ - نام های دیگر الاباطیل جورقانیاین کتاب را الموضوعات [۲۸]
صفدی، ج ۱۲، ص ۳۱۵.
[۲۹]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۴، ص ۱۳۶.
و الموضوعات من الاحادیث المرفوعات [۳۰]
محمدبن جعفر کتانی، الرساله المستطرفه لبیان مشهور کتب السنه المشرفه، ج۱، ص ۱۲۲، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰.
نیز خوانده‌اند.۱۲ - قسمت های مختلف الاباطیلالاباطیل مشتمل است بر مقدمه، هفده کتاب (قسمت)، ۱۴۰ باب و بیش از هفتصد حدیث مسند. [۳۱]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۷۷ـ ۷۸، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۳ - روش جورقانی در نقل احادیثروش جورقانی، بنابر مقدمه وی در کتاب، [۳۲]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۱، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
نخست ذکر احادیث ضعیف و موضوع، شامل احادیث باطل و منکر و بیان عیوب خفی آنها و سپس نقل احادیث صحیح و مشهور در تأیید نادرستی احادیث دسته نخست است.۱۴ - تقسیم بندی کتاب الاباطیل از حیث محتوااز حیث محتوا کتاب الاباطیل را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد: بخش نخست بیانگر آرا و دیدگاههای کلام ی جورقانی است و به نقل احادیثی در باره ماهیت ایمان ، قیاس، قِدَم کلام خدا ، امامت و موضوعات دیگر اختصاص دارد. فریوائی [۳۳]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه فریوائی، ص ۴۷ـ۵۷، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
به برخی آرای کلامی جورقانی بر اساس همین بخش اشاره کرده است. در این بخش، ابوابی نیز به ذکر فضائل برخی از عالمان مشهور اهل سنّت ، چون محمد بن ادریس شافعی (متوفی ۲۰۴) و محمد بن کرّام سجزی (متوفی ۲۵۵)، اختصاص داده شده است.بخش دوم شامل ابواب فقهی است و از باب طهارت تا فضائل القرآن را در بر می‌گیرد. ۱۵ - اطلاعات جورقانی در باره کرامیه و فرقه‌های آناطلاعاتی که جورقانی در باره کرامیه و فرقه‌های آن داده بسیار مهم و احتمالاً برگرفته از متون کرامیه است. [۳۴]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، ص ۲۹۲ـ۲۹۵، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۶ - مبنای جورقانی در رد یا تضعیف احادیث مبنای جورقانی در رد یا تضعیف احادیث، صرفِ وجود مخالفی از سنّت صحیحه، حتی با وجود امکان جمع بین احادیث، است که از این نظرِ وی انتقاد شده است. [۳۵]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج ۳، ص ۱۴۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
[۳۶]
محمد بن عبدالرحمان سخاوی، فتح المغیث شرح الفیه الحدیث، ج ۱، ص ۲۷۸، چاپ صلاح محمد محمد عویضه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶.
[۳۷]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، همان مقدمه، ص ۷۸ـ۸۰، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
همچنین به نوشته فریوائی، [۳۸]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص ۷۸، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
از جورقانی در تضعیف یا تصحیح ۳۸ حدیث انتقاد کرده‌اند.۱۷ - اعتماد جورقانی به صحیحینجورقانی به صحیحین ، به خصوص صحیح بخاری ، اعتماد ویژه‌ای داشته، به نحوی که در ۲۴۵ مورد تصریح کرده که حدیث را از صحیحین استخراج کرده است و حتی به نظر می‌رسد که در صحت حدیث، به وجود آن در این دو کتاب نظر داشته است. [۳۹]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص ۸۱، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۸ - تأثیر پذیری جورقانی از ابن حبانجورقانی در نقد و بررسی احادیث، متأثر از ابن‌حِبّان بُسْتی (متوفی ۳۵۴)، مؤلف کتاب الثِقات، بوده و در مواردی از او نام برده است. [۴۰]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص ۸۲، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۱۹ - کتاب الاباطیل محل توجه علماکتاب الاباطیل مورد توجه عالمان بوده است و در نگارش آثاری در باب موضوعات ( احادیث جعلی ) از آن بهره گرفته‌اند. ۲۰ - استفاده ابن جوزی از کتاب جورقانیابنجوزی (متوفی ۵۹۷) گرچه از جورقانی و کتاب او در اغلب موارد با نام یاد نکرده، بخش اعظمی از کتاب الموضوعات و العلل خود را از کتاب جورقانی گرفته است. [۴۱]
ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، ج ۲، ص ۱۸۶، چاپ عبدالقیوم عبدرب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸.
[۴۲]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج ۳، ص ۱۴۳ـ ۱۴۴، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
فریوائی [۴۳]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص ۹۶ـ۹۷، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
فهرست کامل مواردی را که ابن‌جوزی در الموضوعات از کتاب الاباطیل نقل‌قول کرده، آورده است.همچنین ابن‌جوزی به همان روش جورقانی به نقد احادیث پرداخته و حتی با بررسی برخی احادیث جورقانی بر او نیز انتقاد کرده است. [۴۴]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص ۷۹، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۴۵]
حسین‌بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص۸۴ـ۸۶، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۴۶]
ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات من الاحادیث المرفوعات، ج ۲، ص ۴۲۴ـ۴۲۷، چاپ نورالدین بویاجیلار، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۷]
ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات من الاحادیث المرفوعات، ج ۲، ص ۴۳۳ـ۴۳۴، چاپ نورالدین بویاجیلار، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
[۴۸]
ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات من الاحادیث المرفوعات، ج ۲، ص ۴۳۸ـ۴۳۹، چاپ نورالدین بویاجیلار، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷.
۲۱ - جرح ابن عراق از جورقانیابنعراق متوفی ۹۶۳ [۴۹]
ابن‌عراق، تنزیه الشریعه المرفوعه عن الاخبار الشنیعه الموضوعه، ج ۱، ص ۵۱ـ۵۲، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف و عبداللّه محمدصدیق، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
نیز، ظاهراً به تبع ابن‌جوزی، نام جورقانی را در زمره کذابین و وضاعین آورده است،۲۲ - نظر ابن حجر عسقلانی در مورد جوزقانیاما ابن‌حجر عسقلانی ، [۵۰]
ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، ج ۳، ص ۱۴۴ـ ۱۴۵، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲.
ضمن بهره بردن از الاباطیل، اتهام وضع به جورقانی را ناروا دانسته است.۲۳ - نظر سیوطی در مورد جوزقانیسیوطی [۵۱]
عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، اللّآلی‌ء المصنوعه فی الاحادیث الموضوعه، ج ۲، ص ۵۱، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
نیز احتمالاً رأی ابن‌حجر را ترجیح داده است. [۵۲]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص ۵۷ ـ۶۱، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۴ - بهره جستن ابن ملقن از کتاب باطیلاز دیگر کسانی که از کتاب الاباطیل بهره برده، ابن‌مُلَقَّن بوده است. [۵۳]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، مقدمه، ص ۹۷ـ۱۰۱، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
۲۵ - مصحح کتاب الاباطیلعبدالرحمان فریوائی ،مصحح الاباطیل، فهرست تقریباً کاملی از منابع جورقانی در تألیف کتاب الاباطیل آورده است. ۲۶ - تلخیص کتاب الاباطیل جوزقانیذهبی کتاب الاباطیل را با عنوان تلخیص الاباطیل خلاصه کرده است. [۵۴]
حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، ج ۱، ص ۸۷ ـ۹۲، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴.
[۵۵]
محمدناصرالدین البانی، ج۱، ص ۲۴۹ ،که نسخه‌ای از این کتاب را اشتباهی به ابواسحاق ابراهیم بن یعقوب سعدی نسبت داده است، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: المنتخب من مخطوطات الحدیث، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰.
[۵۶]
بشار عواد معروف، الذهبی و منهجه فی کتابه تاریخ الاسلام، ج۱، ص ۲۱۶، قاهره ۱۹۷۶.
۲۷ - نسبت کتاب التکلیف به جورقانیبغدادی [۵۷]
اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، درحاجی‌خلیفه، ج ۵.
کتابی به نام التکلیف فی الفروع را تألیف جورقانی دانسته است.۲۸ - فهرست منابع(۱) ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات من الاحادیث المرفوعات، چاپ نورالدین بویاجیلار، ریاض ۱۴۱۸/۱۹۹۷. (۲) ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، چاپ عبدالفتاح ابوغده، بیروت ۱۴۲۳/ ۲۰۰۲. (۳) ابن‌عراق، تنزیه الشریعه المرفوعه عن الاخبار الشنیعه الموضوعه، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف و عبداللّه محمدصدیق، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۴) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۵) ابن‌نقطه، تکمله الاکمال، چاپ عبدالقیوم عبدرب‌النبی، مکه ۱۴۰۸ـ ۱۴۱۸. (۶) محمدناصرالدین البانی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریه: المنتخب من مخطوطات الحدیث، دمشق ۱۳۹۰/۱۹۷۰. (۷) بشار عواد معروف، الذهبی و منهجه فی کتابه تاریخ الاسلام، قاهره ۱۹۷۶. (۸) اسماعیل بغدادی، هدیه العارفین، ج ۱، در حاجی‌خلیفه، ج ۵. (۹) حسین بن ابراهیم جورقانی، الاباطیل و المناکیر و الصحاح و المشاهیر، چاپ عبدالرحمان فریوائی، ریاض ۱۴۱۵/۱۹۹۴. (۱۰) ذهبی. (۱۱) محمد بن عبدالرحمان سخاوی، فتح المغیث شرح الفیه الحدیث، چاپ صلاح محمد محمد عویضه، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶. (۱۲) سمعانی، الانساب. (۱۳) عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، اللّآلی‌ء المصنوعه فی الاحادیث الموضوعه، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۱۴) صفدی. (۱۵) محمد بن جعفر کتانی، الرساله المستطرفه لبیان مشهور کتب السنه المشرفه، کراچی ۱۳۷۹/۱۹۶۰؛ ۲۹ - پانویس
۳۰ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حسین بن ابراهیم همدانی‌جورقانی »، شماره ۵۱۹۰. |